De kruik van pandora

Als u geabonneerd bent op een krant met een digitale zoekfunctie, dan moet u dit eens proberen: tik bij ‘Zoek’ het woord ‘Pandora’ in. Wie vervolgens alle artikels wil checken waarin de auteurs de uitdrukking ‘de doos van Pandora openen’ gebruiken, zal een hele tijd zoet zijn, geloof me. Daarom heb ik het voor u gedaan. De kruik van pandora

‘De doos van Pandora’ zoals die vorig jaar in het tv-programma De Mol te zien was op Vier. Foto: Woestijnvis

Je luistert liever naar de blog? Dat kan hier.

Euthanasie bij een voltooid leven toelaten? Zo open je de doos van Pandora. Voortaan ook ongewervelde diersoorten beschermen? De doos van Pandora! Patiënten uit andere regio’s in je ziekenhuis opnemen? De doos van Pandora. De Grote Moskee in Brussel aanpakken? De doos van Pandora! Discrimineren om ongelijkheden weg te werken ten voordele van kansengroepen? De doos van Pandora gaat open. De rijkdom van schaken ontdekken? De doos van Pandora! Eigenaars belasten op de werkelijke huurinkomsten, niet op hun kadastraal inkomen? De doos van Pandora. Via Twitter vragen om verhalen over seksueel geweld anoniem in te sturen? Dat is de doos van Pandora opendoen! Enzoverder enzovoort. Neem het van mij aan.

Er lijkt een gemeenschappelijke noemer schuil te gaan achter alle gebruiksvormen van de uitdrukking die ik na mijn bombardementje nauwelijks nog durf te noemen: doe één ding, stel één daad en er dreigt een tsunami, een kluwen. Er zal iets vreselijk ingewikkelds en onbeheersbaars op je afkomen. En dat wat er komt na het openen van de P-doos baadt in een negatieve sfeer. Behalve in mijn voorbeeld van het schaken: voor wie leert schaken, gaat er een boeiende wereld open. Een alternatieve, positieve doos van Pandora.

Van Dale geeft bij ‘de doos van Pandora’ een definitie die na mijn voorbeelden wat vreemd oogt. Ik citeer: ‘alles wat onder de schijn van bevalligheid de bron van veel ellende kan worden’. ‘Onder de schijn van bevalligheid’, schrijft ons woordenboek. Volgens mij heeft onze driedelige dikke te veel Griekse mythen gelezen. Want daar komt Pandora vandaan. Bij de weinig vrouwvriendelijke Griekse auteur Hesiodus is Pandora inderdaad de uiterst bevallige allereerste vrouw. Hesiodus leefde rond 700 v.Chr. en is samen met Homerus een van de eerste schrijvers uit het oude Griekenland. Pandora is bij Hesiodus een product waar zowat alle goden aan hebben meegewerkt, onder leiding van oppergod Zeus. Vandaar ook haar naam: ‘pan’ betekent ‘al’, en ‘dora’ staat voor ‘geschenken’. Pandora is een zogenaamd ‘geschenk’ van alle goden.

Zeus stuurde de volgens Hesiodus zeer gluiperige Pandora naar de aarde, naar de wat dommige Epimetheus. Zijn naam betekent ‘hij die pas achteraf nadenkt’. Hij die te laat nadenkt, met andere woorden. Epimetheus trouwde met Pandora, hoewel zijn broer Prometheus hem dat had verboden. En Pandora had blijkbaar een kruik of een vat bij zich – vraag mij niet waarom, Hesiodus zegt het ook niet. Daarvan licht ze op een kwalijke dag eigenhandig het deksel op. Opnieuw: ik weet niet waarom ze dat doet. Prompt ontsnapt er allerlei lelijks uit Pandora’s grote kruik of vat: ellende, onheil, rampspoed, hard moeten werken en ja hoor, ook ziektes. Voor het eerst ooit werden mensen ziek. ‘Soms overdag, soms ’s nachts,’ schrijft Hesiodus.

Als Pandora het deksel weer op haar vervloekte kruik legt, is er één ding in achtergebleven, vreemd genoeg. Als een soort droesem. ‘Elpis’, zo heet in het Oudgrieks wat er in de kruik is gebleven. En met dat woord ‘Elpis’ beginnen de discussies onder kenners. Staat ‘Elpis’ voor ‘Hoop’? Is dat voor ons, mensen, een soort laatste toevlucht na het doorstaan van alle kommer en kwel die Pandora op de wereld losliet? Is Hoop wat niet is weggevlogen en wat we dus nog onder controle hebben, als een troostmiddel? Of wordt hoop ons juist onthouden, omdat het ergens onderaan in de gesloten kruik zit? En waarom zat er eigenlijk zoiets positiefs als Hoop in een kruik met verder alleen maar miserie? Of betekent ‘Elpis’ misschien eerder ‘voorgevoel’, ‘realistische verwachting’. Is het dat wat in Pandora’s kruik gebleven is en ons dus bespaard blijft? Zo komt het dat wij, mensen, al ons ongeluk niet zien aankomen. Gelukkig maar, want dat maakt het leven weer draaglijk. Zo belanden we zelfs in een zeer eigentijds debat: willen wij mensen wel weten wat ons allemaal te wachten staat, nu dat meer en meer mogelijk is?

De kruik of het vat van Pandora is in onze moderne talen een doos, box, Büchse en boîte geworden. Ook in het Arabisch: صندوق باندورا. In het Italiaans bleef het zeer correct ‘il vaso di Pandora’. En het openen van het recipiënt leidt tot onbeheersbare ellende. Die betekenis heeft de uitdrukking in onze tijd behouden. Het is alweer een mooi voorbeeld van hoe de oudheid een vertrouwd, veelgebruikt ding is gebleven waarmee wij anno 2021, wel ja, ons ding doen.

O ja, nog dit: vóór de komst van Pandora was volgens Hesiodus het leven op aarde jaloersmakend comfortabel. Zonder natuurrampen, rampspoed en vooral ook zonder ziektes. Eén dag werken volstond toen om ons een heel jaar van al het nodige te voorzien.

Je hebt een idee dat in deze reeks blogs past? Mail het naar Patrick De Rynck.

Reacties

  1. Dank je wel voor dit (alweer) geweldige artikel!
    Mvg,
    Tilly Gielen
    voorzitter Tongerse Schrijverskring

    • Beste Tilly,
      Dank voor je appreciatie! Er is alvast stof genoeg voor veel meer.
      Vriendelijke groet,
      PDR

  2. Mensen houden van verhalen. Het is goed, dat de verklaring van zegswijzen die we dagelijks gebruiken, terug opgerakeld worden.
    De meeste mensen weten niet, waar ze vandaan komen.
    Leuk!

    • Beste Linda,
      Je hebt gelijk: we moeten dit blijven vertellen, steeds opnieuw.
      Vriendelijke groet,
      PDR

    • Beste Luc,
      Dank voor je fijne reactie! Ik leer zelf ook bij, al schrijvend ;-).
      Vriendelijke groet,
      PDR

  3. Heerlijk steeds linken leggen met het verleden. Dit zijn de verhalen die wij gidsen gebruiken om onze gidsbeurten boeiend en aantrekkelijk te maken. Bedankt Patrick voor dit toffe artikel!

    • Beste Ann,
      Heel tof om te lezen! En om te vernemen dat jullie dit soort verhalen verspreiden!
      Vriendelijke groet,
      PDR

  4. Heel interessant. Inderdaad, als je als gids zulke anekdotes kan gebruiken krijg je achteraf steevast de opmerking dat gidsen niet overbodig worden zoals men wel eens beweert… Bedankt voor de interessante artikels !

    • Beste Arlette,
      Dank! Ik hoop inderdaad nog veel ‘bruikbaars’ te kunnen aanleveren. Vertrekken van het nu is niet toevallig ook didactisch een goeie strategie.
      Vriendelijke groet,
      PDR

  5. Hartelijk dank voor de interessante bijdrage bij deze uitdrukking.
    Mijn leerlingen van 3 Grieks-Latijn zullen de zopas gelezen mythe op een leuke manier toegepast zien en dus nooit meer vergeten.

  6. Beste Katrien,
    Met plezier! Heel fijn te lezen dat de blog ook in de klas wordt gebruikt!
    Vriendelijke groet,
    PDR

Laat een antwoord achter aan Luc Hanegreefs Reactie annuleren

Het e-mailadres wordt niet gepubliceerd. Vereiste velden zijn gemarkeerd met *