We zijn collectief aan het ontlezen en we verliezen het kostbare vermogen en het geduld om ons te concentreren. Dat komt door al dat hyperlinken en scrollen op het net, waardoor de werking van ons brein verandert. Ook en vooral bij de jongsten onder ons. Dat blijkt uit allerlei recente onderzoeken.

Recente doemberichten als deze doen mij denken aan een van de vele verhalen die de Oudgriekse filosoof Plato in zijn omvangrijke oeuvre vertelt en waarvan er een aantal in ons collectieve geheugen zijn gegrift. U kent ongetwijfeld de zogenaamde allegorie van de grot, waarin Plato uiteenzet dat we met z’n allen in een soort van schijnwereld leven. Maar het verhaal waar ik het hier over heb, gaat over de uitvinding van het schrift, en dus van het lezen. De schrijf- en leescultuur maakte in de tijd van Plato en zijn grote voorbeeld Sokrates opgang in het oude Griekenland. En dus werd erover gedebatteerd, zoals wij nu discussiëren over pakweg het internet en AI.

Sokrates vertelt in Plato’s verzonnen verhaal dat het schrift een oude uitvinding is van de Oudegyptische god Theuth. Theuth betoogt in dat verhaal dat mensen dankzij zijn vondst slimmer zullen worden en dingen beter zullen onthouden. Het schrift is volgens hem een pepmiddel voor het geheugen. Een soort drug, zou je kunnen zeggen. Tegenstanders beweerden dat het tegendeel het geval was: mensen zouden door het schrift vergeetachtig worden en schijnwijs zijn. Wat we lezen, komt namelijk niet uit onszelf. Het gaat om kennis van een ander, geleende kennis, ingehuurde wetenschap. Kijk maar hoe mensen geschreven teksten allemaal verschillend interpreteren: geschreven woorden zijn stom en hulpeloos. Ze hebben hun vader of moeder nodig, de schrijver dus, om uit te leggen wat er wordt bedoeld.

Het geheugen zal erop achteruitgaan, mensen zullen niets meer echt kennen, geschreven boodschappen zonder poortwachters en filters zeggen wat je wil dat ze zeggen…: het zijn argumenten die ons bekend in de oren klinken als het over de gevolgen van ons internetgebruik gaat. Sokrates gebruikt ze bij Plato over het schrift dat de orale cultuur van zijn tijd dreigt te verdringen. Dat komt bij ons nu, na een paar millennia intens gebruik van het geschreven woord, enigszins wereldvreemd over. Het schrift bleek uiteraard een blijver te zijn, net zoals de orale cultuur er nog altijd is, en pakweg ook de beeldcultuur bijzonder invloedrijk is. Ze hebben allemaal hun na- en voordelen, hun potentieel en hun risico’s. Dat is met internet en AI niet anders.

(object invr.nr. 4500 en 10989) Bijschrift: een schrijftablet (tabula) uit Tongeren en een stilus of schrijfstift. Daarmee kraste je de tekst in een laag was op de tabula.

Sokrates’ argumenten tegen het schrift zijn onrechtstreeks ook een pleidooi voor het gesproken woord, het bezielde debat, de levende discussie tussen fysieke mensen, de interactie. Ook dat hebben we dus nog niet verleerd. Sokrates deed er zelf flink aan mee. Zoals u wellicht weet, stond de man erom bekend dat hij in het Athene van zijn tijd de straat opging om daar te debatteren en te discussiëren. Hij is er zelfs voor ter dood veroordeeld. Dat wij nog weet hebben van die debatten, discussies en pleidooien, is paradoxaal genoeg het resultaat van… de geschreven teksten van Plato. Dat is meteen een mooi voorbeeld van hoe iemand, in dit geval een oude filosoof, een nieuwe techniek in goede zin heeft proberen te gebruiken. Het is de uitdaging die ons ook nu weer wacht.

Trigger voor deze blog: discussies over ontlezing. Het pas verschenen boek ‘De mythen van Plato. Verhalen voor alle tijden’ van Bert van den Berg en Hugo Koning.

Je hebt een idee dat in deze reeks blogs past? Mail het naar Patrick De Rynck.

Meer over de oudheid in jouw leven? Check www.hic-nunc.be